Xocalı soyqırımı Ermənistanın Azərbaycana qarşı uzun illər ərzində həyata keçirdiyi işğalçılıq və etnik təmizləmə siyasətinin ən dəhşətli və qanlı səhifələrindən biridir.
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistanın silahlı qüvvələri və Xankəndidə yerləşən 366- cı motoatıcı alayın birbaşa dəstəyi ilə Xocalı şəhəri yerlə bir edilərək, azərbaycanlı dinc əhaliyə qarşı misli görünməmiş qəddarlıqla kütləvi qırğın törədildi. Xocalının strateji əhəmiyyəti onun coğrafi mövqeyi ilə əlaqəli idi.
Xankəndidən cəmi 10 kilometr məsafədə yerləşən bu şəhər Qarabağ bölgəsindəki yeganə hava limanının olduğu ərazi idi. Bu səbəbdən, Ermənistan hərbi və siyasi məqsədlərinə çatmaq üçün Xocalını əsas hədəfə çevirdi və şəhər sakinlərinə qarşı qeyri-insani vəhşiliklər həyata keçirdi. Dinc əhalinin
çoxu, o cümlədən qadınlar, uşaqlar və qocalar xüsusi amansızlıqla qətlə yetirildi. Bəzi insanlar diri-diri yandırıldı, digərləri isə başlarının dərisi soyularaq işgəncələrə məruz qaldı. Bütün bunlar bəşəriyyətə qarşı ən ağır cinayətlər sırasında yer alır.
Xocalı faciəsi nəticəsində 613 nəfər, o cümlədən 106 qadın, 63 uşaq və 70 yaşlı insan amansızcasına qətlə yetirildi. 487 nəfər ağır yaralandı, 1275 nəfər girov götürüldü, 150 insan isə itkin düşdü. 8 ailə tamamilə məhv edildi, 130 uşaq valideynlərindən birini, 25 uşaq isə hər iki valideynini itirdi. Bu faktlar sübut edir ki, Xocalı soyqırımı etnik mənsubiyyətə görə planlaşdırılmış və həyata keçirilmişdir. Bu qətliam bəşəriyyət əleyhinə ən ağır cinayətlərdən
biri olmaqla, insanlığa qarşı törədilən bir vəhşilik nümunəsidir. Ümummilli Lider Heydər Əliyev Xocalı soyqırımına siyasi və hüquqi qiymət verilməsini
dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri kimi müəyyənləşdirmişdir. 1994-cü ildə Azərbaycan parlamenti 26 fevral tarixini Xocalı soyqırımı günü elan etmişdir.
Hər il bu tarixdə soyqırım qurbanlarının xatirəsi ehtiramla anılır. Prezident cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Xocalı faciəsinin beynəlxalq ictimaiyyətə tanıdılması istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. "Xocalıya ədalət!" beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində dünyanın müxtəlif ölkələrində tədbirlər təşkil olunmuş, faciə ilə bağlı məqalələr çap edilmiş, sənədli filmlər hazırlanmışdır.
Bu gün bir sıra ölkələrin parlamentləri, o cümlədən Meksika, Pakistan, Çexiya, Kolumbiya, Sudan, Honduras, Panama, Qvatemala və Cibuti Xocalı soyqırımını rəsmi şəkildə tanımışdır. İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı da bu faciəni soyqırım kimi qiymətləndirmişdir.
Azərbaycanın həyata keçirdiyi ardıcıl diplomatik fəaliyyət nəticəsində Xocalı qətliamı haqqında həqiqətlər getdikcə daha geniş coğrafiyada tanınmaqdadır. Həmçinin, müxtəlif beynəlxalq tribunalarda Xocalı soyqırımına hüquqi qiymət verilməsi istiqamətində səylər davam etdirilir.
Xocalı soyqırımı zamanı törədilmiş cinayətlər beynəlxalq hüquq normalarına tamamilə ziddir. BMT-nin “Genosid cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması” haqqında Konvensiyası və digər beynəlxalq hüquq aktları bu cür cinayətləri qadağan edir. Ermənistanın Xocalıda törətdiyi vəhşiliklər müharibə cinayətləri, soyqırım və insanlıq əleyhinə cinayətlər kateqoriyasına daxildir və dünya birliyi bu hadisəyə lazımi hüquqi və siyasi qiymət verməlidir. Azərbaycanın haqq səsini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, Xocalı qurbanlarının xatirəsini əbədiləşdirmək və beynəlxalq səviyyədə ədalətin bərqərar olunmasına nail olmaq üçün bütün mövcud hüquqi və diplomatik vasitələrdən istifadə olunur. Xocalının işğaldan azad olunması Azərbaycan xalqı üçün təkcə bir hərbi zəfər deyil, həm də mənəvi qələbə idi. Bu şəhidlərimizin qanının yerdə qalmadığını, uzun illər boyu haqsızlığa məruz qalan Xocalı qurbanlarının ruhunun nəhayət şad olduğunu göstərdi. Bu hadisə təkcə Azərbaycan üçün deyil, eyni zamanda beynəlxalq səviyyədə də ədalətin
bərqərar olmasının bariz nümunəsidir.
Düşmənin onilliklər boyu işğal altında saxladığı bu qədim yurd, Azərbaycanın suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda apardığı mübarizənin rəmzinə çevrildi. Azərbaycan əsgərinin rəşadəti və dövlətimizin qətiyyəti sayəsində Xocalı, Qarabağın digər əraziləri kimi öz doğma sakinlərini yenidən qucaqlamağa hazır oldu.
Azərbaycan Ordusunun bu şanlı zəfəri Xocalı qurbanlarının ruhunu sevindirdi. İllərlə düşmən tapdağı altında qalan bu torpaq nəhayət öz doğma xalqına qovuşdu. Xocalı şəhidlərinin ailələri və doğmaları üçün bu qələbə, qismən də olsa, bir təsəlli oldu. Onlar
əmindirlər ki, Azərbaycan xalqı və dövləti şəhidlərinin qanını yerdə qoymadı və onların xatirəsini daim uca tutacaq. Bu tarixi an bütün şəhidlərimizin əziz xatirəsini bir daha anmaq və onların göstərdiyi şücaətin əbədiləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli bir dönüş nöqtəsi oldu. Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi quruculuq işləri nəticəsində Xocalı yenidən abadlaşır, şəhərin əvvəlki görkəmi bərpa edilir və oraya həyat qayıdır.
Belə ki, Xocalı rayonunun Ballıca kəndinin timsalında bərpa-quruculuq işlərinin aydın mənzərəsini təqdim etmək mümkündür: “Ballıca kəndi bərpa edilən və keçmiş köçkünlərin qayıtdığı 10-cu yaşayış məntəqəsidir. Artıq burada 500-ə yaxın insan yaşayır. Bu gün bölgəni, bu yerləri görməyən balaca uşaqlar, gənclər həvəslə qayıdırlar, işləyirlər, qururlar, yaradırlar. Bu, bir daha xalqımızın nə qədər yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olduğunu göstərir.
Sakinlərlə görüşdə cənab İlham Əliyev bu məqamı böyük qürur hissi ilə vurğuladı ki, keçmiş köçkünlər hər ay hissə-hissə, qrup-qrup öz dədə-baba torpaqlarına qayıdırlar. Böyük Qayıdış Proqramı icra edilir. Demək olar ki, vaxtilə işğal altında olan bütün torpaqlar bərpa edilir. Bütün Qarabağ, Şərqi Zəngəzur dirçəlir və hər gün bunu əyani şəkildə görürük”. 2023-cü ilin sentyabr ayında həyata keçirilən bir günlük antiterror tədbirləri nəticəsində
suverenliyimizin tam bərpasından sonra Xankəndidə, Xocalıda, Ağdərədə, Xocavənddə qısa müddətdə görülən işlərin miqyası olduqca böyükdür: “Ötən il 28 May-Müstəqillik Günündə Xocalı şəhəri sakinlərinə qovuşdu. Dövlət başçısı İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban
Əliyeva Xocalı şəhərinə köçən sakinlərlə görüşüb onlara evlərin açarlarını təqdim etdilər. Həmin görüşdə Böyük Qayıdış proqramının Xocalı səhifəsinin yazıldığını bildirən dövlət başçısı İlham Əliyev belə bir əminliyi də ifadə etdi ki, yaxın gələcəkdə digər xocalılılar da böyük həvəslə buraya qayıdacaqlar. Xocalı faciəsindən, insanlığa qarşı törədilən cinayətdən bəhs edən cənab İlham Əliyev xocalılıların faktiki olaraq müstəqilliyin bütün illərini başqa- başqa yerlərdə, o cümlədən Ağcakənd kəndində keçirməli olduqlarını bildirdi. O da qeyd edildi ki, birinci köçkün qəsəbəsi məhz Ağcakənd qəsəbəsində xocalılılar üçün Ulu Öndər Heydər Əliyevin iştirakı ilə salınmışdır. O vaxtdan bu günədək nə qədər gözəl tarix yazıldı. Qarabağ tam azad olundu. 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsi başa çatanda xocalılılar inanırdılar ki, bu gün də gələcək”.
Qısa zamanda azad edilmiş ərazilərimizdə görülən işlər, soydaşlarımızın mərhələ- mərhələ dogma yurd-yuvalarına qayıdışı Böyük Qayıdış Proqramının birinci mərhələsinin uğurla başa çatacağından xəbər verir. Bütün işlər ardıcıllıqla həyata keçirilir. Bərpa olunan şəhər və kəndlərimiz sakinlərini gözləyirlər.
Nadir Quliyev,
Mil-Muğan Regional Mədəniyyət İdarəsinin rəisi
