Globalinfo.az Pakistanın Kəraçi şəhərindən olan geostrateji analitik və beynəlxalq məsələlər üzrə köşə yazarı İmran Xaliddən Azərbaycan xarici siyasətinin gündəm mövzuları ilə bağlı müsahibə alıb.
Həmin müsahibəni təqdim edirik:
– Rusiya xüsusi xidmət orqanlarına yaxın olan “VÇK-OGPU” teleqram kanalının məlumatına görə, Azərbaycanla ikitərəfli münasibətlərin nizamlanması məsələsi ilə bağlı qeyri-rəsmi danışıqlar aparmaq üçün Bakıya gələn Rusiya Fövqəladə hallar naziri Aleksandr Kurenkovun Bakıya səfəri nəticəsiz başa çatıb. İddiaya görə, Bakı tərəfi dekabr ayında AZAL təyyarəsinin vurulması faktının rəsmi şəkildə Rusiya tərəfindən tanınmasında israr edib. Lakin Kreml bu tələbi qətiyyətlə rədd edib. Bundan əlavə, Bakı məhkəməsi rusiyalı jurnalistlərin həbs qətimkan tədbirinin dəyişdirilməsi ilə bağlı vəsatətləri təmin etməyib. Cənab Xalid, Rusiya ilə gərginlik sizcə necə aradan qaldırılacaq? İki tərəfin ortaq məxrəcə gəlməsi üçün hansı imkanlar var? Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinin perspektivini necə görürsünüz?
– Rusiyanın fövqəladə hallar naziri Aleksandr Kurenkovla Bakı arasında danışıqların dalana dirənməsi, həmçinin rusiyalı jurnalistlərin hələ də saxlanılması ciddi qarşıdurmadan xəbər verir. Hətta Rusiyanın diplomatik səyləri fonunda belə jurnalistlərin azadlığa buraxılmaması, Azərbaycanın məhkəmə suverenliyinə dair qəti mövqeyini vurğulayır.
Məsələnin həlli güman ki, hərtərəfli yanaşma tələb edəcək. Rusiya regional təsirinə baxmayaraq, Azərbaycanın artan beynəlxalq tərəfdaşlıq əlaqələrini və getdikcə daha iddialı xarici siyasətini gözardı edə bilməz. Əgər Rusiya Azərbaycanın narahatlığı qarşısında məsələni daha şəffaf və daha hörmətli yanaşma ilə, ola bilsin ki, müstəqil araşdırmalar və ya təyyarə hadisəsi ilə bağlı təzminat mexanizminin hazırlanması vasitəsilə həll etməyə hazır olduğunu nümayiş etdirərsə, ümumi razılığa gəlmək üçün imkanlar yarana bilər.
Azərbaycanın öz milli maraqlarına güzəştə getmək ehtimalı yoxdur. Rusiya əhəmiyyətli regional oyunçu olaraq qalsa da, Cənubi Qafqazda təsirinin azalması, xüsusən də 2020-2023-cü illərdə Qarabağın qaytarılması Azərbaycanın Moskvaya əvvəlkindən daha az bağlı olması deməkdir. Gələcək münasibətlər, çox güman ki, daha balanslaşdırılmış dinamika ilə səciyyələnəcək: Azərbaycan öz tərəfdaşlıqlarını şaxələndirəcək və öz suverenliyini təsdiq edəcək, eyni zamanda, Rusiya ilə maraqların üst-üstə düşdüyü sahələrdə praqmatik yöndə əlaqələrini davam etdirəcək.
– Rusiya və Azərbaycan arasında gərginlik azalsa da bu vəziyyətin sabit qalacağını demək çətindir. Hansı amil(lər) və ya hansı hadisə(lər) Kremlin Bakıya qarşı aqressiv siyasətini təkrarlamasına səbəb ola bilər? Moskvanı qıcıqlandıran nədir?
– Moskvanın qıcıqlanması Azərbaycanın getdikcə müstəqilləşən xarici siyasətindən və Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı ənənəvi təsir dairəsini daraldan Türkiyə və Qərblə daha da yaxınlaşmasından qaynaqlanır. Xüsusilə qıcıqlandıran amillər bunlardır:
Azərbaycanın 2023-cü ildə Qarabağda qətiyyətli qələbəsindən sonra Rusiya sülhməramlılarını faktiki olaraq bölgədən kənarlaşdırması və regionda qüvvələr balansında əhəmiyyətli dəyişiklik nümayiş etdirməsi Moskvanın nüfuzuna və strateji hədəflərinə böyük zərbədir.
Azərbaycanın Türkiyə, Pakistan və Qərb dövlətləri ilə əlaqələrini gücləndirməsi, o cümlədən Qərbin potensial iştirakı ilə Zəngəzur dəhlizi kimi infrastruktur layihələrinin müzakirəsi Rusiyanın təkbaşına regional hökmranlıq istəyinə birbaşa ziddir.
Xüsusilə yeni enerji marşrutları və ya Azərbaycan qazının ixracının artması ilə Rusiyanın Avropa və ya Mərkəzi Asiyada enerji rıçaqlarına qarşı hər hansı təhdid Moskva üçün ciddi narahatlıq yaradacaq.
Azərbaycanda daxili anti-Rusiya əhval-ruhiyyəsi: AZAL-ın təyyarəsinin qəzaya uğraması kimi insidentlərə ictimai reaksiya və Rusiyadan asılılığı azaltmaq istəyi Moskvanın planlarını daha da çətinləşdirir.
Azərbaycan Rusiyanın komfort zonasından kənarda strateji tərəfdaşlıqlarını dərinləşdirməyə davam edərsə, Xəzər və ya Qafqaz regionunda Rusiyanın təhlükəsizlik maraqlarına qarşı hər hansı birbaşa problem yaranarsa, Moskva daha aqressiv taktikaya qayıda bilər. Bu, iqtisadi təzyiq, kiberhücumlar və ya daxili sabitliyi pozan faktorların dəstəklənməsi ola bilər.
– Karneqi Beynəlxalq Sülh Fondu iddia edir ki, Zəngəzur koridoruna ABŞ şirkəti nəzarət edəcək. Və Ermənistanın Hraparak nəşrinin iddiasına görə, ABŞ sülh müqaviləsinin tez bir zamanda imzalanması üçün Ermənistana təzyiqləri artırıb. Rusiya ilə gərginlik fonunda bu məsələyə münasibət bildirərdiniz.
– Bu məlumatlar Qərbin regionda əlaqələrinin inkişafına marağının artdığını göstərir. Azərbaycan Zəngəzur dəhlizinə regional ticarəti, əlaqələri və özünün geosiyasi əhəmiyyətini artıracaq mühüm strateji əlaqə vasitəsi kimi baxır. ABŞ şirkətinin ona nəzarət etməsi ideyası bəzi dairələrdə çaşqınlıq yaratsa da, Azərbaycanın öz ərazisi üzərində suverenliyinə hörmətlə yanaşı, rəvan, təhlükəsiz və maneəsiz tranziti təmin edərsə, bu, ümumiyyətlə dəhlizin funksionallığını təmin etmək və pozuntuların qarşısını almaq üçün praqmatik həll yolu kimi qəbul edilə bilər. Bu, həm də marşrut üzərində Rusiya və ya İranın təsirinə alternativ ola bilər.
Sülh sazişi imzalamaq üçün ABŞ-ın Ermənistana təzyiqinin artması Azərbaycanın sürətli və hərtərəfli sülhə dair ardıcıl çağırışı ilə üst-üstə düşür. Bu təzyiq, xüsusən də Ermənistanın Rusiya ilə münasibətlərinin pisləşməsi və KTMT-dən çıxması fonunda İrəvanı regional sabitliyə və iqtisadi inkişafa fayda verən davamlı sülh üçün lazımi güzəştlərə getməyə sövq edə bilər. ABŞ özünü potensial olaraq iqtisadi stimullardan və təhlükəsizlik zəmanətlərindən istifadə edən əsas vasitəçi kimi göstərir.
– Ermənistanda Rusiya telekanallarının kabel şəbəkələrindən çıxarılması tələbi ilə etiraz aksiyası keçirilib. Məlumdur ki, Rusiya Qafqaz regionunu özünün təsir dairəsi hesab edir. Bəzi analitiklərin fikrincə, Rusiya bu regionu itirmək üzrədir. Necə düşünürsüz, Ermənistan-Azərbaycan sülh sazişi imzalandıqdan və Ermənistanın Türkiyə ilə münasibətləri normallaşdırmasından, eyni zamanda Zəngəzur dəhlizi açıldıqdan sonra Rusiyanın regional siyasəti hansı istiqamətdə olacaq?
– Ermənistanda Rusiya telekanallarının çıxarılması tələbi ilə keçirilən etiraz aksiyası, Ermənistanın KTMT-dən çıxması və Qərblə əlaqələrini dərinləşdirməsi Rusiyanın ənənəvi dominantlığından əhəmiyyətli dərəcədə uzaqlaşdığını göstərir. Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh sazişi imzalandıqdan və Ermənistanın Türkiyə ilə münasibətlərinin normallaşmasından və Zəngəzur dəhlizinin açılmasından sonra Rusiyanın Qafqazdakı regional siyasəti çox güman ki, əsaslı şəkildə dəyişəcək:
-Rusiya nüfuzunu saxlamaq və qüvvələrini yerləşdirmək üçün tarixən istismar etdiyi əsas təsir mənbəyini – Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini itirəcək;
-Rusiya diqqətini inkişaf edən ticarət və tranzit yollarına, xüsusən də Rusiyanı Türkiyə, İran və Fars körfəzi ilə birləşdirən yollarda maraqlarını təmin etməyə yönəldə bilər. O, bu yeni dəhlizlərə inteqrasiya etməyə və ya onlara təsir göstərməyə çalışa bilər;
-Rusiya Gürcüstan kimi digər regional dövlətlərlə onların Qərb və ya Türkiyənin təsir dairələrinə tam inteqrasiyasının qarşısını almağa çalışaraq ikitərəfli əlaqələrini gücləndirə bilər;
-Ermənistanda Rusiya televiziyasına qarşı etirazlarda göründüyü kimi, Rusiya yəqin ki, bəzi mədəni və siyasi təsirini saxlamaq üçün informasiya müharibəsi və “yumşaq güc” nümayişində səylərini davam etdirəcək.
Hərbi təsiri zəifləsə də, Rusiya çox güman ki, Ermənistanın Gümrü şəhərindəki hərbi bazasını daha az regional təsirə malik olsa da, strateji forpost kimi saxlayacaq. Sözügedən qoşun yerləşdirməsi güc nümayiş etdirmək cəhdi ola bilər, lakin regionda təsirinin azalması ilə bağlı ümumi tendensiyanı pozmaq ehtimalı azdır.
Türkiyə bir vaxtlar Rusiyanın böyük rol oynadığı Cənubi Qafqazda getdikcə daha çox dominant xarici aktora çevrilir. Bu reallıq Rusiyanı öz strategiyasını buna uyğunlaşdırmağa məcbur edəcək.
Bütövlükdə, Rusiyanın siyasəti, ehtimal ki, Cənubi Qafqazda fəal şəkildə hökmranlıq etməkdənsə, qalan təsirini qorumağa və regional nüfuzunun daha da azalmasının qarşısını almağa çalışaraq daha reaktiv və müdafiə xarakterli olacaq.
– İyulun 3-4 tarixlərində Xankəndi şəhərində İqtisadi Əməkdaşlıq təşkilatının Zirvə görüşü keçirildi. Təşkilata üzv ölkələr – İran, Pakistan, Türkiyə və digər türkdilli dövlətlər işğaldan azad edilmiş Qarabağda oldular. Sizə görə tədbir hansı əhəmiyyətə malikdir?
– İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) İran, Pakistan, Türkiyə və digər türkdilli dövlətlərin iştirakı ilə 3-4 iyul 2025-ci il tarixlərində Xankəndində keçirilmiş Zirvə toplantısı Azərbaycan üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Zirvə toplantısının işğaldan azad edilmiş Qarabağ bölgəsindəki Xankəndi şəhərində keçirilməsi ciddi simvolik məna daşıyır. O, birmənalı şəkildə Azərbaycanın bu ərazilər üzərində suverenliyini təsdiq edir və onların ölkənin iqtisadi və siyasi həyatına reinteqrasiyasını nümayiş etdirir.
Sammitdə ticarət, əlaqələr və yaşıl transformasiya sahələrində regional əməkdaşlığın gücləndirilməsi vurğulandı. Bu, Azərbaycana Qarabağın iqtisadi potensialını nümayiş etdirmək və onun yenidən qurulması və inkişafı üçün investisiyaların cəlb edilməsi, onu regional ticarət mərkəzinə çevirmək üçün platforma kimi təqdim edir.
Sammitin “Dayanıqlı və İqlimə Dayanıqlı Gələcək üçün Yeni İƏT Baxışı” mövzusu Azərbaycanın münaqişədən sonrakı yenidənqurma səyləri və yaşıl təşəbbüslərə sadiqliyi ilə üst-üstə düşür və ölkəni İƏT çərçivəsində davamlı inkişafda lider kimi səciyyələndirir.
Türkiyə və digər türkdilli dövlətlərin iştirakı Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas elementi olan türk həmrəyliyi və əməkdaşlığının möhkəm bağlarını gücləndirir.
Xankəndində çoxsaylı İƏT üzv dövlətlərinin yüksək səviyyədə təmsil olunması bölgədəki yeni reallıqların və Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş əraziləri üzərində qanuni nəzarətinin beynəlxalq səviyyədə tanınması deməkdir.
