7 oktyabr 2025-ci ildə “Regional sülh və təhlükəsizlik” devizi altında Qəbələdə keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının 12 - ci Zirvə Görüşü türk dünyasında yeni əməkdaşlıq modelinin formalaşmasında mühüm mərhələ oldu. İlk dəfə bu miqyasda səsləndi ki, türk birliyi təkcə tarixi və mədəni irs deyil, həm də Avrasiyanın gələcəyini müəyyən edə biləcək siyasi və iqtisadi sistem kimi formalaşır. Zirvə Görüşü, Türk Dövlətləri Təşkilatının artıq ortaq köklərə və müasir maraqlara əsaslanaraq sülh və inkişafın yeni arxitekturasını quran müstəqil geosiyasi mərkəzə çevrildiyini nümayiş etdirdi.
Son illərdə TDT humanitar platformadan beynəlxalq siyasətin tamhüquqlu institutuna qədər inkişaf yolu keçib. 2009-cu ildə Türk Dövlətləri Şurasının yaradılması bu prosesin başlanğıcı, 2021-ci ildə təşkilatın Türk Dövlətləri Təşkilatı adlandırılması isə onun fəaliyyətinə strateji istiqamət və siyasi dinamizm qazandırdı. Hazırda təşkilata Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstan daxildir. Macarıstan və Türkmənistan müşahidəçi kimi iştirak edir ki, bu da türk əməkdaşlığının coğrafiyasını genişləndirir və onun Avrasiya məkanındakı nüfuzunu artırır.
TDT-nin institusional yetkinliyi onun sabit idarəetmə sisteminin formalaşmasında əks olunur. Dövlət başçıları Şurasından tutmuş Katibliyə və ixtisaslaşmış qurumlara qədər bir struktur formalaşıb. Təşkilatla sıx əlaqədə fəaliyyət göstərən TÜRKPA, Beynəlxalq Türk Akademiyası, TÜRKSOY, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu, eləcə də Türk İnvestisiya Fondu ortaq layihələrin maliyyə əsasını təmin edir. Bu institusionallaşma prosesi TDT-ni beynəlxalq
siyasətin daimi subyektinə çevirərək, onu müvəqqəti məsləhətləşmə platforması olmaqdan çıxarır.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev çıxışında vurğuladı ki, “bu gün Türk Dövlətləri Təşkilatı müasir dövrün ciddi geosiyasi mərkəzlərindən birinə çevrilir.” Onun sözlərinə görə, ortaq tarixi və mənəvi köklər, iqtisadiyyat, logistika, enerji və təhlükəsizlik sahələrində artan potensial türk dövlətlərini qlobal proseslərin əhəmiyyətli iştirakçısına çevirir. Bu fikirlər yeni reallığı əks etdirir — türk kimliyi ilə birləşmiş ölkələr parçalanmış beynəlxalq düzənə alternativ təklif edən müstəqil siyasi güc mərkəzinə çevrilir.
Zirvə Görüşünün əsas mövzusu — regional təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi — konkret məzmun kəsb etdi. Qeyd olundu ki, təhlükəsizlik və inkişaf bir-biri ilə sıx bağlı anlayışlardır: sabitlik və qarşılıqlı etimad olmadan nə iqtisadi yüksəliş, nə də humanitar əməkdaşlıq mümkündür. Bu kontekstdə Azərbaycan 2026-cı ildə TDT ölkələrinin birgə hərbi təlimlərinin keçirilməsini təklif etdi. Bu təşəbbüs hərbi xarakter daşımır, əksinə, preventiv və koordinasiyaedici məqsəd daşıyır: ortaq təhlükələrə kollektiv cavab mexanizmlərinin yaradılmasını və müdafiə sahəsində qarşılıqlı əməkdaşlığın gücləndirilməsini hədəfləyir.
Beləliklə, TDT həmrəyliyə dair bəyanatlardan real təhlükəsizlik alətlərinə keçid mərhələsinə qədəm qoyur. Müzakirələrin mühüm istiqamətlərindən biri enerji və logistika sahələri oldu — bu iki sütun türk dünyasını vahid iqtisadi sistemə bağlayır. Azərbaycan əlverişli coğrafi mövqeyi ilə Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Avropa arasında körpü rolunu oynayır. Prezident İlham Əliyev qeyd etdi ki, türk ölkələri arasında nəqliyyat və kommunikasiya əlaqələri təkcə iqtisadi layihə deyil, həm də birliyin strateji dayağıdır. Çinlə Avropanı birləşdirən Orta Dəhliz TDT-ni yeni Avrasiya logistikasının əsas hissəsinə çevirir.
Zəngəzur dəhlizinin inkişafı da az əhəmiyyət daşımır. Xəzərlə Aralıq dənizini birləşdirən bu marşrut təkcə nəqliyyat xəritəsini dəyişmək gücündə deyil, həm də regional sülhün rəmzinə çevrilir: xalqları birləşdirən infrastruktur etimadın alətinə çevrilir. 2022-ci ildən bəri Orta Dəhlizlə daşınan yüklərin həcmi 90 faiz artıb, tranzit müddətləri isə iki dəfə azalıb. Bütün bunlar Azərbaycanın Avrasiyanın logistika və enerji mərkəzi kimi rolunu daha da gücləndirir.
12-ci Zirvə Görüşündə bərpa olunan enerji məsələsinə xüsusi diqqət yetirildi. Azərbaycan “yaşıl” enerjiyə keçid strategiyasını təqdim etdi: 2030-cu ilə qədər ölkədə elektrik enerjisinin 40 faizi günəş, külək və su mənbələrindən əldə olunacaq. TDT çərçivəsində Mərkəzi Asiyadan Avropaya qədər uzanan “yaşıl enerji dəhlizi” layihəsi reallaşdırılır. Bu istiqamət regionun enerji müstəqilliyini artırmaqla yanaşı, türk dövlətlərini müasir, texnoloji və
ekoloji baxımdan məsuliyyətli qlobal oyunçular kimi təqdim edir.
Zirvə Görüşündə humanitar əməkdaşlıq, təhsil, rəqəmsallaşma və gənclər siyasəti kimi məsələlər də müzakirə olundu. Prezident İlham Əliyev 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultayın 100 illiyinin 2026-cı ildə TDT çərçivəsində təntənəli şəkildə qeyd olunmasını təklif etdi. Bu təşəbbüs Azərbaycanın tarixi və mədəni missiyasının davamlılığını, onun türk dünyasının intellektual mərkəzi kimi rolunu bir daha təsdiqləyir.
Postmüharibə dövründə azad edilmiş ərazilərin bərpası da xüsusi diqqət mərkəzində oldu. İlham Əliyev qardaş ölkələrin Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun yenidən qurulmasına verdiyi dəstəyə görə minnətdarlığını bildirdi. Füzulidə Mirzə Uluqbəy adına məktəb və Kurmanqazı adına Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi (Özbəkistan və Qazaxıstan tərəfindən), Ağdamda Manas adına məktəb (Qırğızıstanın dəstəyi ilə) artıq fəaliyyət göstərir. Macarıstan Cəbrayılda məktəb inşa edir, Türkiyə şirkətləri yollar, körpülər və tunellər tikir, Türkmənistan isə Füzuli məscidinin inşasında iştirak edir. Bu təşəbbüslər qardaşlıq həmrəyliyinin və ortaq inkişaf fəlsəfəsinin real təcəssümüdür.
12-ci Zirvə Görüşü nəticəsində qəbul edilən Bəyannamə TDT-nin fəaliyyətinə uzunmüddətli strateji istiqamət verdi. “Türk Görüşü–2040” proqramının icrası üçün fəaliyyət planı təsdiqləndi, ortaq nəqliyyat, rəqəmsal və enerji infrastrukturunun inkişafı, habelə fövqəladə hallara cavab verən vahid mexanizmin yaradılması qərara alındı. Türk İnvestisiya Fondunun səlahiyyətləri genişləndirildi — o, artıq sənaye və enerji ilə yanaşı, yaşıl texnologiyalar sahəsində də layihələr maliyyələşdirəcək. 2026-cı ildə Azərbaycanda TDT-yə üzv ölkələrin birgə hərbi təlimlərinin keçirilməsi barədə razılıq əldə olunması üzv dövlətlər arasında artan etimadın və koordinasiyanın göstəricisidir. Qəbələdə keçirilən Zirvə Görüşünün əhəmiyyəti konkret qərarlarla məhdudlaşmır. Bu toplantı türk dünyasının yeni siyasi fəlsəfəsini — məsuliyyət, qarşılıqlı əməkdaşlıq və praqmatizm fəlsəfəsini ifadə edir. TDT artıq təkcə mədəni qardaşlıq platforması deyil, qarşılıqlı hörmət və suveren seçim prinsiplərinə əsaslanan kollektiv təhlükəsizlik və iqtisadi inkişaf sisteminə çevrilir. Qlobal qüvvə mərkəzlərinin yenidən formalaşdığı bir dövrdə belə bir regional həmrəylik modeli beynəlxalq sabitliyə yeni nəfəs gətirir.
Qəbələ–2025 Zirvə Görüşü, türk dövlətlərinin birliyinin təsdiqi ilə yanaşı, bu birliyin gələcəyə yönəlmiş real layihələrlə, güclü siyasi iradə və strateji iqtisadi baxışla möhkəmləndirildiyi mühüm mərhələ kimi yadda qaldı. Azərbaycan bu mötəbər tədbirə ev sahibliyi etməklə bir daha sübut etdi ki, onun liderliyi sözlə deyil, əməli nəticələrlə ölçülür və regionda sabitliyin, əməkdaşlığın formalaşmasına xidmət edir.
Əfsər Əzizov,
Sabirabad RİHB aparatının Sosial-iqtisadi inkişafın təhlili və proqnozlaşdırılması
şöbəsinin baş məsləhətçisi
