Yazıçı Cek London intihar etmişdi. Bəzi məlumatlara görə, ölümünə səbəb narkotikdən dozanı aşması olub, amma bu, əslində, demək olar ki, eyni şeydir. Həyatının sonlarına yaxın – o zaman cəmi 39 yaşı vardı – ağır depressiyalardan əziyyət çəkir, çox içir və həyatdan əlini üzüb heç nəyə maraq göstərmirdi.
Halbuki o, əsl kişi idi, bir növ "maço”: "qızıl hərisliyi” dövründə Alyaskada olmuşdu, müharibə müxbiri kimi çalışmışdı; cəsur, qorxmaz insan, öz dövrünün ən çox qonorar alan yazıçısı.
Hər gün min söz yazırdı, romanları və hekayələri milyonlarla tirajla çap olunur, dünyanın hər yerində ona pərəstiş edən oxucuları vardı. Amma sonunda onu ölümə aparan yol – nə qədər bəsit səslənsə də – belə başladı. Xatırlayın, məktəbdə oxuyarkən müəllimlər bəzən deyərdi: "Bunlar dost deyil, ancaq dostdonlulardır!” Bax, məhz həmin "dostdonlular” üçün romantik Cek London xüsusi qırmızı kərpicdən – özü də yanğına davamlı – bir saray tikdirmişdi.
Adını "Canavarın evi” qoymuşdu və ora yazıçıları, şairləri, bir az da şübhəli "avaralanan filosofları” dəvət edib orada yaşamağa çağırmışdı; onları yedirir, içirir, cib xərcliyi verirdi. Nəhayət bir gün o ev yandı.
Evi içəridən, bir neçə yerdən birdən yandırdılar – yoxsa o əzəmətli bina kökündən yanıb külə dönə bilməzdi. Yazıçı minlərlə dollar borcla ortada qaldı. Yəni evi yandıranlar – məhz onun dostdonlularıydı.
Cek London çıxış yolu axtarmağa başladı, daha çox yazdı, depressiya ilə, yaşamaq istəksizliyi ilə vuruşdu – sarsıntı çox böyük idi. Elə bu zaman eşitdi ki, dostlarından biri digərinə belə deyir: "Cekə çox asanlıqla pul gəlir. Gəlin ona bu pulu xərcləməyə kömək edək!”
İnsanlara qarşı ikrah hissi zavallı Londonu bürüdü. Artıq heç nə yazmır, sadəcə içirdi – getdikcə daha çox. Və nəhayət, yapon xidmətçisi onu ölüm ayağında tapdı – yanında bir vərəq vardı, Cek orada ölümcül dozanı hesablamışdı. Dostları bəlkə də dəfnə gəldilər, bir az kədərləndilər, bir az qeybət etdilər, yaxşıca yeyib-içdilər və sonra da dağılışıb getdilər – daha doğrusu, parazit qurdlar kimi yeni qurban axtarmağa başladılar.
*
Yesenin və Vısotskinin dostdonluları – bu artıq ədəbiyyata keçmiş örnəklərdir. Onlar böyük sənətkarlarla yeyib-içər, onları içkiyə aludə edər, qalmaqallara və davalara sürükləyər, sonra isə "kədərlə dolu və həqiqi” xatirələr yazardılar.
Hətta gerçəklər arada sətirlərdən boylanır: məsələn, Yesenin bir "dostu” ilə otaq almışdı, amma şair xaricə gedən kimi, həmin dost oraya arvadını və körpəsini yerləşdirdi – Yeseninə sadəcə yer qalmadı. O da, kişi kimi, çıxıb harada gəldi gecələyirdi. Təbii ki, spirtli içki asılılığı ildırım sürətilə inkişaf edirdi – çünki hər yerdə başqa "dostlar” onu gözləyirdi.
Vısotskinin bir "dostu” xatırlayır ki, bir dəfə ona baş çəkməyə gedibiş. O, "Gəl içək, Vova!” deyir artıq alkoqol və narkotikdən çökən sənətçiyə. Vısotski isə özünü müdafiə etməyə çalışır: "Evdə bir damcı da içki yoxdu”. Amma həmin dost yazır: "Əlbəttə, yanımda bir butulka konyak vardı, onu qonaq elədim”.
Afərin, nə deyəsən!
Həmin dostdonlu şəxs məşhur birinin evində içdi, sonra sakitcə evinə yollandı. Bədbəxt Vısotski isə artıq orqanizmində spirt dolaşdığından, növbəti dozanı axtarmağa başladı. İçkili olan Yesenin və Vısotski bahalı əşyalarını dostlarına paylayar, səhəri peşman olardılar, amma heç kimin ağlına onları geri qaytarmaq gəlməzdi.
*
Elə tanınmış balet ustası Aysedora Dunkan da Sovet Rusiyasına ayaq basan kimi "dostlar” əhatəsinə düşdü. Ən çox da ərzaq payı günləri onun evində qonaq olmaq xoşlarına gəlirdi. Aysedora süfrəyə bütün payını çıxarardı, hamı yeyib-içər, tərifləyər, sonra da çıxıb gedərdi. Amma özü bir ay çürük kartofla dolanmalı olurdu.
Arxasınca isə ona "Dunka” deyə lağ edər, barəsində məzhəkəli çastuşkalar qoşar, pay gününü səbirsizliklə gözləyərdilər.
Bütün böyük sənətkarların ətrafında belə "dost sürüləri” vardı.
*
Edit Piaf da tam bir avara dəstəsini yedizdirib-içizdirirdi. Axmaq deyildi, anlayırdı ki, bu "dostların” ona heç bir sevgisi yoxdu – ancaq yeyib-içməyə gəlirlər.
Bir dəfə restoranın birində dostlarıyla oturanda, bircə kartof sifariş etdi. Dostlar gülüb keçdilər, amma ziyafət planları alt-üst oldu.
Başqa vaxt isə zinət əşyalarını – qızılları, brilyantları çıxarıb onlara göstərdi, sonra da gözləri önündə hamısını unitaza atdı. Dəli hərəkət idi, amma anlayışla qarşılanmalıdır – çünki gəncliyini aclıq və səfalətlə keçirmiş, sirroza yoluxmuş bir qadın dostlarının gözlərinə baxanda onların iç üzünü görürdü.
*
Bəzən isə özləri – yəni yaradıcı insanlar – belə "dost” olur.
Məsələn, şair Velimir Xlebnikov vətəndaş müharibəsi zamanı bir dost şairlə birlikdə çöldə qalır. Dostu ağır xəstələnir – dizenteriya ya da vəbaya yoluxur – yerindən tərpənə bilmir.
Xlebnikov isə yemək-içməyi yığıb təkbaşına yola düşür. Ölüm ayağında olan dostu yalvarır: "Məni burda tək qoyma, Velimir!” O isə dönüb poetik şəkildə cavab verir: "Çöl səni özü yola salacaq...”
*
"Bibliyada Vaiz kədərlə nəql edir ki, minlərlə insan içində özünə bir dost və bir qadın axtardı”.
Amma ton o qədər qaranlıq və ümidsizdir ki, onun o insanları tapdığına inanmaq çətindir.
Psixoloqlar deyirlər ki, insan qırx yaşına çatanda yalnız bir dostu ola bilər – və o da hər kəsə qismət deyil. Bu, ünsiyyətə ehtiyacın azalmasından yox, sadəcə həyatın acı təcrübəsinin insanı daha ehtiyatlı və qapalı etməsindən irəli gəlir. Viktor Hüqonun bir sözü var: "Düşmənin bıçaq zərbəsinə dözmək asandır, dostun bir sancaq batırmasına yox”.
Gerçəkdən də, yadların düşmənçiliyi bizə daha az toxunur, nəinki yaxınların satqınlığı.
*
Professor Litvak yazır ki, bir dəfə auditoriyaya sual verir: "Heç sizi kimsə satıb?” –əgər belə olubsa, əl qaldırın. Demək olar, hamı əl qaldırmışdı. Və bu, hələ həyatın astanasında olan gənclərdi...
Bu mənzərənin fonunda bəzi psixoloqların verdiyi məsləhətlər gülməli görünür: "Aldadan insanın yerinə keçin, onu anlayın və bağışlayın” və ya "önəm verməyin, buraxın getsin”.
Tez-tez belə bir misal verirəm: "Gəlin, barmağınızı qapıda sıxım. Qapını bağladığım zaman mənim motivlərimi anlayın, məni bağışlayın...”
*
Karlos VII tərəfindən satılan Janna Dark tonqalda yanarkən, yəqin ki, ona çox ağrılı olmuşdu – fiziki baxımdan. Cəmi on doqquz yaşı vardı. Fransanın torpaqları uğrunda döyüşmüşdü, amma kral onu cadugər elan edib inkvizisiyaya verdi.
*
Bir biznesmen dostu üçün kredit götürür, amma illərlə özü ödəyir. Bir qadın tək, bədbəxt rəfiqəsini ovundurur, amma o qadın sonra onun ərini ələ keçirməyə çalışır – bəzən də uğurla. Bir qız sirlərini yaxın rəfiqəsinə etibar edir, o isə qaçıb başqalarına danışır, gülür, lağ edir.
Məşhur bəstəkar Vaqner də belə etmişdi. Nitsşe ilə dostluq edirdi, sonra isə hər yerə yaydı ki, o psixiatriya xəstəxanasında müalicə olunub.
Xəyanətin yaratdığı sarsıntı çox ağır olur: streslər cədvəlində aldatma – ölüm qədər ağrılı qəbul olunur.
Hətta qəddar İvan Qroznı belə, onun yanından qaçan dostu knyaz Kurbskiyə ömrünün sonuna qədər lənət dolu məktublar yazmışdı. "Nəcisdən də iyrəncsən” – bu, onun yazdığı ən yüngül ifadələrdən biri idi.
*
Yuli Sezarı isə ümumiyyətlə, dostları doğradılar. İstisna zəka sahibi idi, təcrübəliydi, amma sanki kar və kor olmuşdu. Hətta arvadı Kalpurniya ona yalvarmışdı ki, o gün Senata getməsin – o isə getdi.
Kimsə ona yolüstü bir məktub da verir – içində sui-qəsd barədə xəbərdarlıq – amma Sezar onu oxumur. Maraqlıdır, qadınlar bəzən kişilərdən daha qabaqgörən olur, amma kişilər eşitmək istəmirlər: "Sən niyə hər kəsə pis baxırsan? Bu mənim dostumdur, əla adamdır!”
Nə qədər ailədə bu sözlər səslənir indi, bu sətirləri oxuyarkən?
*
Hətta Ziqmund Freyd də yüz il əvvəl bu təkrarlanan senariyə diqqət yetirmişdi: biri xeyirxahlıq edir, nələrsə fəda edir, amma yenə də satılır. Çünki o, özünün sədaqət və mərhəmət dolu keyfiyyətlərini başqalarında da görmək istəyir. Nəticədə ən dürüst, ən mərd, ən nəcib insanlar qurban olur.
Gəlin, Kalliostronu xatırlayaq. O, həyat yoldaşı Lorenza ilə iyirmi il birlikdə olub: bir yerdə fırıldaq ediblər, bir yerdə magiya ilə məşğul olublar, birlikdə qaçıblar, bir yerdə şöhrət qazanıblar. Və nəhayət, Lorenza onu inkvizisiyaya satıb, ifadə verib.
*
Xəyanət ona görə dəhşətlidir ki, ondan qorunmaq olmur – çünki o, ən yaxın adamdan gəlir. Sevdiyin, güvəndiyin birindən.
Dante də "İlahi Komediya”da satqınları cəhənnəmin ən dibinə atır – yəqin ki, özü də kiməsə nahaq yerə inanıb, dost sayıb.
*
Amma bu dünyada əsl dostlar da olur. Barmaqla sayılacaq qədər azdırlar, amma olduqları zaman – insana inamı qaytaracaq qədər qüdrətlidilər.
Faşistlər hakimiyyətə gələndə, Ziqmund Freyd çox yaşlı və ağır xəstəydi. Üstəlik yəhudi idi. Onun iki bacısını Osventsimə göndərdilər və orada qətlə yetirdilər. Freydi də göndərmək istəyirdilər. Amma onun bir xəstəsi və yaxın dostu – Napoleonun nəticəsi olan bir qadın – gəlib faşist komandirlərindən onu buraxmağı xahiş etdi.
Faşistlər dedilər: "İki qəsrinizi verin, bu qocanı buraxaq”.
Düşünmək olardı: o onsuz da ölmək üzrədi. Amma qadın bu sarayları verdi. Freyd İngiltərəyə gələndə, ona qırmızı məxmər xalça sərdirdi – o xalça ilə bir vaxtlar Napoleonun özü də addımlamışdı. Üstəlik ona çiçək də bağışladı.
Çünki onlar dost idilər...
