Akademik Kamal Abdulla və AMEA-nın müxbir üzvü Rafiq Əliyev dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Lütfi Zadənin məşhur qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin dərinliklərinə enərək, bu nəzəriyyəni ictimai elm sahələrinə uğurla tətbiq etməkdədirlər. Müəlliflərin "Kitabi-Dədə Qorqud" və qeyri-səlis məntiq" kitabından sonra qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsini sosial elmlərə tətbiq edən yeni nəşri - "Qeyri-səlis məntiq və nitq-dil" kitabı elmi ictimaiyyət və ziyalılar tərəfindən böyük maraqla qarşılanıb.
Qeyri-səlis məntiq daha təkmil nəticələrə və qaydalara əsaslanan proqramlaşdırma ilə daha yaxşı inteqrasiyaya imkan verən evristik yanaşmadır.
"Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabının Azərbaycan dilində süni intellekt sistemləri və chatbotların yaradılmasındakı rolu Kamal Abdulla və Rafiq Əliyevin "Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabı, Azərbaycan dilinin strukturunu və işləmə mexanizmlərini qeyri-səlis məntiq prizmasından dərinliklə araşdıran bir əsərdir. Bu kitabın Azərbaycan dilində süni intellekt sistemləri, xüsusilə də chatbotların yaradılması üçün aşağıdakı kimi mühüm bir rolu ola bilər:
1. Azərbaycan dilinin dərin anlaşılması: Qrammatik quruluş: Kitab, Azərbaycan dilinin qeyri-səlis qrammatik quruluşunu daha yaxşı anlamağa kömək edir. Bu, chatbotların cümlələri daha dəqiq təhlil etməsinə və mənasını daha düzgün anlamasına imkan verir. Semantik çalarlar: Qeyri-səlis məntiq, sözlərin və ifadələrin müxtəlif kontekstlərdəki mənalarını daha yaxşı modelləşdirməyə imkan verir. Bu da, chatbotların istifadəçinin sorğularını daha dəqiq başa düşməsinə və müvafiq cavablar verməsinə kömək edir.
2. Təbii dil emalı sistemlərinin inkişafı: Mətnin təhlili: Kitabda təqdim olunan nəzəriyyələr, Azərbaycan dilində mətnlərin avtomatik təhlili üçün yeni alqoritmlərin inkişafına zəmin yaradır. Bu, mətnin mövzusunu, əhvalını və digər xüsusiyyətlərini avtomatik olaraq müəyyən etməyə imkan verir. Mətnin sintezi: Qeyri-səlis məntiq, chatbotların daha təbii və insan dilinə yaxın mətnlər yaratmasına kömək edir. Bu, chatbotlarla ünsiyyəti daha səmimi və rahat edir.
3. Chatbotların intellektual səviyyəsinin artırılması: Kontekstual anlayış: Kitabda təqdim olunan kontekstual anlayış, chatbotların istifadəçi ilə uzun müddətli və mənalı dialoqlar qura bilməsinə imkan verir. Öyrənmə qabiliyyəti: Qeyri-səlis məntiq, chatbotların təcrübə əsasında öyrənmə və özünü təkmilləşdirmə qabiliyyətini artırmağa kömək edir.
4. Azərbaycan dilində məlumat axtarışı sistemlərinin inkişafı: Dəqiq axtarış: Qeyri-səlis məntiq, istifadəçinin axtarış sorğusunu daha dəqiq başa düşməyə və ona uyğun sənədləri tapmağa imkan verir. Relevant nəticələr: Qeyri-səlis məntiq, axtarış nəticələrini istifadəçinin ehtiyaclarına daha uyğun hala gətirməyə kömək edir.
"Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabını "Kitabi-Dədə Qorqud və qeyri-səlis məntiq" kitabının davamı kimi dəyərləndirmək olar, lakin bəzi nüansları nəzərə almaq lazımdır. Niyə davamı kimi dəyərləndirə bilərik?
Eyni metodologiya: Hər iki kitabda qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi Azərbaycan mədəniyyətinin mühüm mətnlərinə tətbiq olunur. Bu, müəlliflərin bu sahədəki maraqlarının davamlılığını göstərir. Konsepsiyaların inkişafı: "Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabı, "Kitabi-Dədə Qorqud və qeyri-səlis məntiq"də qoyulmuş təməl üzərində qurulur və qeyri-səlis məntiqin dilə tətbiqi sahəsində daha da dərinləşir. Mövzunun genişləndirilməsi: Əgər birinci kitabda qeyri-səlis məntiq əsasən epik mətnlərə tətbiq olunurdusa, ikinci kitabda bu nəzəriyyə daha geniş mənada dilə, nitqə tətbiq edilir. Bu, müəlliflərin araşdırmalarının genişləndiyini göstərir. Niyə tam olaraq davamı demək düzgün olmaz? Fərqli mövzu: Birinci kitabda konkret bir əsər (Kitabi-Dədə Qorqud) üzərində tədqiqat aparılırsa, ikinci kitabda dilin ümumi quruluşu və işləmə mexanizmləri araşdırılır. Yəni mövzu daha genişdir. Fərqli yanaşmalar: Hər iki kitabda eyni metoddan istifadə olunsa da, dilin müxtəlif aspektlərinə fərqli yanaşmalar ola bilər. Nəticə olaraq, "Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabı, "Kitabi-Dədə Qorqud və qeyri-səlis məntiq" kitabının birbaşa davamı olmaqla yanaşı, eyni zamanda, bu sahədə yeni bir mərhələni də təmsil edir. Müəlliflərin bu iki kitabı birlikdə nəzərdən keçirmək, qeyri-səlis məntiqin Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif sahələrinə tətbiqi haqqında daha geniş bir mənzərə əldə etməyə imkan verir. Əlavə olaraq, bu iki kitabın birlikdə nəzərdən keçirilməsi, aşağıdakı suallara cavab tapmağa kömək edə bilər: Qeyri-səlis məntiq, Azərbaycan dilinin hansı xüsusiyyətlərini daha yaxşı izah edir? Bu metodologiyanın digər türk dillərinə tətbiqi nə kimi nəticələr verə bilər? Qeyri-səlis məntiq, ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik sahələrində hansı yeni araşdırma istiqamətlərinin açılmasına səbəb ola bilər?
"Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabının nəzəri və praktiki əhəmiyyəti haqqında daha geniş məlumat Kamal Abdulla və Rafiq Əliyevin "Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabı, Azərbaycan dilçiliyində qeyri-səlis məntiqin tətbiqi baxımından çox mühüm bir əsərdir. Bu kitab, həm nəzəri dilçilik, həm də dilin praktiki tətbiqi sahələrində yeni üfüqlər açır. Kitabın nəzəri əhəmiyyəti Dil nəzəriyyəsinin yenilənməsi: Kitab, dilin quruluşu və işləmə mexanizmləri haqqında mövcud nəzəriyyələrə yeni bir baxış bucağı gətirir. Qeyri-səlis məntiqin köməyi ilə dilin dəqiq olmayan, subyektiv və kontekstə bağlı olan xüsusiyyətləri daha yaxşı modelləşdirilir. Dil və məntiq arasındakı əlaqənin dərinləşdirilməsi: Kitab, dil və məntiq arasındakı qarşılıqlı əlaqəni daha dərin şəkildə araşdırır. Qeyri-səlis məntiqin dilə tətbiqi, dilin məntiqi quruluşunu daha yaxşı anlamağa imkan verir. Yeni tədqiqat istiqamətlərinin açılması: Kitab, dilçilik sahəsində yeni tədqiqat istiqamətlərinin inkişafına təkan verir. Qeyri-səlis məntiqin köməyi ilə dilin müxtəlif sahələrində (məsələn, semantika, praqmatika, süni intellekt və s.) yeni nəzəriyyələr və modellər yaradıla bilər. Kitabın praktiki əhəmiyyəti Süni intellekt sistemlərinin inkişafı: Kitabda irəli sürülən ideyalar, süni intellekt sistemlərinin, xüsusilə də təbii dil emalı sistemlərinin daha effektiv və dəqiq işləməsinə imkan verir. Məsələn, maşın tərcüməsi, mətnin avtomatik təhlili və s. kimi sahələrdə qeyri-səlis məntiq əsaslı alqoritmlər tətbiq oluna bilər. İnformasiya axtarışı sistemlərinin təkmilləşdirilməsi: Qeyri-səlis məntiq, informasiya axtarışı sistemlərinin daha dəqiq və relevant nəticələr verməsinə kömək edir. Məsələn, istifadəçinin axtarış sorğusunu daha yaxşı başa düşmək və ona uyğun sənədləri tapmaq üçün qeyri-səlis məntiq əsaslı modellər tətbiq oluna bilər. Tərcümə sistemlərinin inkişafı: Kitabda təqdim olunan nəzəriyyələr, maşın tərcüməsi sistemlərinin daha yüksək keyfiyyətli tərcümələr etməsinə imkan verir. Xüsusilə də, mətnin mənasını daha dəqiq qavramaq və mədəni kontekstə uyğun tərcümə etmək üçün qeyri-səlis məntiq əsaslı alqoritmlər tətbiq oluna bilər. Pedaqogikada tətbiq: Kitabın nəticələrindən dil tədrisi metodlarının təkmilləşdirilməsində istifadə edilə bilər. Məsələn, dilin quruluşunu daha yaxşı anlamaq üçün tələbələrə qeyri-səlis məntiq prinsipləri öyrədilə bilər. Ümumiyyətlə, "Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabı dilçilik sahəsində yeni bir dövrün başlanğıcını qoymuşdur. Bu kitab, həm fundamental elmi araşdırmalar üçün, həm də praktiki tətbiqlər üçün dəyərli bir mənbədir.
İdarəetmə Sistemləri İnstitutunun baş direktoru akademik Əli Abbasov
